تاثیر طراحی بیوفیلیک در فضای اداری جهت بهبود سلامت روان

طراحی بیوفیلیک؛ یکی از مسائل دنیای امروزی زندگی شهرنشینی،پیشرفتهای فناوری است که انسان را از طبیعت دورساخته و آسایش و آرامش انسا نها را در برخی امور مختل کرده است ( Sugiyama, 2021 ) . فضاهای اداری و دفاتر كار،

مکانهایی هستند که کارمندان بیشترین زمان روزمره خود را در آنجا میگذرانند و محیط اداری یکی از مهمترین فضاهای زندگی کارمندان است. ( Shan & gang Hwang, 2018 ) به همین منظور کیفیت طراحی فضاهای اداری        میتواند تأثیر بسزایی در روحیه و خلق و خوی کارمندان داشته باشد .

دراکثر فضاهای اداری اصول و قواعد برای کاهش استرس کارمندان در طراحی داخلی این فضاها توجهی نشده است . نتایج حاصل از این اس

در غالب فضاهای اداری طراحی شده اصول و قواعد لازم برای بهبود بخشیدن به روان و سلامت کارمندان

رعایت نشده است و همین امر باعث کاهش سلامت آن در دراز مدت میشود.

یکی از نیازهای عمیق انسان ارتباط با طبیعت است. پیوند انسان و طبیعت همواره غیرقابل انکار بوده و سبب ادامه حیات او بوده است.ارتباط تنگاتنگ انسان با طبیعت سبب شده است تا معماران نیزاز طبیعت برای طراحی بناها الهام گرفته و هم در تلاش برای مستحکم تر کردن ارتباط انسان با طبیعت برآیند.

یکی از نیازهای روحی و روانی مهم انسان ارتباط وی با طبیعت است . به کارگیری طبیعت در فضاهای داخلی ها میتواند کیفیت زندگی کارمندان را ارتقا بخشیده و فضای مطلوبتری، برای رشد و تعالی انسان قراردهد( Zaki , Almusaed, & Almssad Khal, 2006) .

تحس آرامش و عدم استرس و اضطراب مهمترین عوامل برای بالا بردن راندمان کاری کارمندان است که

در پیوند انسان با طبیعیت میتوان تأثیر عمده ای از آن را شاهد بود . فرضیه بیوفیلیا اظهار میکند که پیوندی غریزی

و فطری بین انسانها و دیگر سیستمهای حیات وجود دارد .

معماری بیوفیلیک،یکی از رویکردهای جدید در معماری امروز است که در پی طراحی بناها با استفاده از عناصر

طبیعت است تا از این طریق انسان به آرامش روحی و روانی دست یابد. در فضاهای اداری که کارمندان بیشترین اوقات روزمره خود را در آنجا میگذرانند میتوان این ارتباط انسان با طبیعت را با رویکرد معماری بیوفیلیک تقویت نمود.( yin, et al., 2020)ر.

طراحی بیوفیلیک در واقع طراحی و ساخت با توجه به طبیعت می باشد. البته طراحی بیوفیلیک به این معنی نیست که ساختما نهایمان را با چمن وپوشش گیاهی سبز کنیم و یا جذابیت و زیبایی آ نها را با استفاده از درختان و بوته ها بالا ببریم، بلکه موضوع بحث ما بسیط ترو درمورد مکان بشریت در طبیعت و همچنین مکان و جایگاه جهان طبیعی در اجتماع انسانهاست،

فضایی که تقابل، احترام و ارزشمند کردن ارتباطات میتواند در تمام سطوح به وجود بیاید و به شکل هنجار پدیدار شود تا یک استثناء. طراحی بیوفیلیک در هر مقیاسی، از ساختمانها گرفته تا شهرها، با یک سؤال ساده آغازمیشود: چگونه محیط ساخته دست بشر بر محیط طبیعی تأثیر می گذارد و چگونه طبیعت میتواند برتجربیات و اشتیاق وعملکرد انسانها تأثیر گذار باشد؟

و در نهایت این که ما چگونه میتوانیم به پایداری ومنفعت دو طرفه و متقابل بین این دو محیط طبیعی ومحیط ساخته دست بشردست پیدا کنیم؟ بیوفیلیا نیازعمیق انسان برای ارتباط با طبیعت است. این مهم کمک میکند که متوجه شویم چرا توجه به طبیعت خلاقیت انسان را بالا میبرد .

(Kellert, Heerwagen

& John Wiley and Sons, 2008)

در این پژوهش شناخت تأثیرات مؤلفه های رویکرد معماری بیوفیلیک بر روان کارمندان

و ارتقا روحی آنان مورد بررسی است. هدف از این مطالعه و پژوهش ارائه راهکاری برای بهبود کیفیت

فضای اداری توسط رویکرد بیوفیلیک برای طراحی داخلی یک واحد اداری میباشد و از

اهداف دیگر بررسی اینکه چه مؤلفه هایی از فضای داخلی می تواند از رویکرد و معماری بیوفیلیک

تأثیر پذیر باشد .

از نظر نحوه گردآوری اطلاعات توصیفی – تحلیلی است .شیوه تحلیل اطلاعات جمع

آوری شده به این صورت بود که بعد از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای، با مراجعه به مقالات، نشریات داخلی و

خارجی و سایت ها، اطلاعات مرتبط استخراج شده و پژوهش حاضر از نظر هدف در حیطه تحقیقات

کاربردی می باشد.

سپس با توجه به مطالب نظری گردآوری شده از اسناد کتابخانه ای و نمونه های متشابه

کارشده با رویکرد بیوفیلیک در فضاهای اداری جهت خلق فضایی جهت آرامش کارمندان مورد بررسی

قرار گرفت.

به دلیل سپری شدن مدت زمان روزانه کارمندان در فضای اداری بهتر است با تقویت فضا از

لحاظ کیفیتی و برطرف کردن نیاز عمیق انسان یعنی ارتباط و پیوند با طبیعت باعث ارتقا روان کارمندان

در دراز مدت در فضای داخلی اداری شد. در ادامه به بررسی تطبیقی و نتیجه گیری، پرداخته شده است.

روش پژوهش :

نظر به اینکه هدف اصلی از انجام این تحقیق شناخت مؤلفه های رویکرد معماری بیوفیلیک جهت ارتقا سلامت روان است، می توان گفت پژوهش حاضر از نظر هدف در حیطه تحقیقات کاربردی و توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. پژوهش حاضر از حیث ماهیت و روش یک پژوهش توصیفی – تحلیلی است. نوع پژوهش در این مطالعه کیفی است و به این جهت که قابل تعمیم برای سایرفضاها نمی باشد و فقط مختص این مطالعه می باشد و

شامل استفاده آگاهانه و گردآوری مجموعه ای از داده های تجربی است .

شیوه تحلیل و جمع آوری اطلاعات به این صورت بود که در ابتدا با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، به

جمع آوری ادبیات تحقیق  به صورت کیفی پرداخته شد ودر ادامه با نتایج به دست آمده از مطالعات انجام شده

و تجزیه و تحلیل نمونه های موردی به ارتقای کیفیت فضای کار با استفاده از بیوفیلیک در فضا پرداخته

می شود و بر این اساس پیشنهادهایی برای طراحی فضای کار با رویکرد بیوفیلیک ارائه میشود.

پیشینه و مبانی نظری :

)علی اکبر عامری صفات، محمد علی بیگی نژاد،2016) در پژوهش خود با نام  “تحلیل ویژگیهای معماری بیوفیلیک در آثار بومی ایرانی نمونه موردی:اقلیم گرم و خشک ” این نتیجه حاصل شد که بیوفیلیا یک خواسته عمیق انسان برای ارتباط گیری با طبیعت است. این امر یاری می کند که متوجه شویم چرا تمرکز به طبیعت آفرینش انسان را افزایش میدهد،چرا سایه ها و ارتفاع القای شیفتگی و ترس دارند، چرا باغبانی و قدم زدن در پارکها، اثرات شفا بخش دارند.بیوفیلیا به عنوان یک نظریه، بیان می کند که چرا بعضی از پارکها و ساختمانهای شهری بر بقیه ترجیح داده میشوند .

)احسان بی طرف و همکاران، 2017 ) در پژوهش خود تحت عنوان «نظریه بیوفیلیک رویکردی در افزایش سطح کیفی فضای زندگی ساکنان مجتمع های مسکونی » به این دستاورد رسیدند که طراحی بیوفیلیک در واقع تلاشی است برای از بین بردن شکافی که بین معماری مدرن (امروزی) و نیاز انسا نها به برقراری ارتباط با جهان طبیعی به وجود آمده است. طراحی بیوفیلیک یک رویکرد ابتکاری است که بر اهمیت نگهداری، بالا بردن و ترمیم تجربه سودمند استفاده از طبیعت در محیط ساخته شده تأکید می کند. طراحی بیوفیلیک را مدل جدیدی از معماری سبز میداند که وعده داده است انسا نها را دوباره با طبیعت پیوند دهد. طراحی بیوفیلیک را دانش اعصاب، محیط طبیعی و طراحی ساختمان دانسته اند و آن را به عنوان یک علم میان رشته ای معرفی کرده اند.

Rasha Mahmoud Ali El-Zeiny)، 2011 ( پژوهشی با عنوان «طراحی داخلی محل کار و تأثیر آن بر عملکرد

کارمندان: مطالعه موردی بخش خصوصی شرکتهای بزرگ در مصر » باهدف تأثیر قابل توجه طراحی دفتر

بر عملکرد کارکنان می باشد. نتایج پژوهش وی نشان می دهد در فضای کسب و کار رقابتی امروز، شرکتها

دیگر توانایی هدر دادن توان بالقوه را ندارند. عوامل مهمی در محل کار کارمندان وجود دارد که به طور قابل توجهی بر راندمان  کار آنها تأثیر می گذارد .

با تحقیق در یک نظرسنجی از 2000 کارمند دفتر درایالات متحده آمریکا نشان می دهد 90 درصد از

پاسخ دهندگان معتقد بودند که طراحی داخلی بهتر وچیدمان منجر به عملکرد بهتر کارمندان میشود. نتایج

مطالعه نشان داد كه 31 درصد كارمندان از شغل خودراضی بوده و از محل كار جذابی برخوردار هستند. 50

درصد کارمندان به دنبال کار بودند و گفتند که کار در محیطی را ترجیح می دهند که از لحاظ فیزیکی مطلوب باشد .

Melissa Beck) و همکاران، 2019 )در پژوهشی با عنوان “پتانسیل اعمال محیط مجازی همه جانبه به طراحی ساختمان “BIOPHILIC به بررسی و آزمایش ویژگی های طراحی بیوفیلیک در سطح استرس، عملکرد شناختی و خلق و خوی انسانها پرداختند.

مطالعات تجربی در مورد قرار گرفتن در معرض طبیعت نشان می دهد که فعالیت در طبیعت به طور بالقوه منجر به

تعاملات اجتماعی بیشتری می شود و برای بهبود سلامت، به انسانها کمک می کند تا از زندگی روزمره رها شوند و همچنین ممکن است استرس و تأثیر منفی آن را از نظر روحی و روانی کاهش دهد .

سلامت روان

مفهوم سلامت روان شامل احساس آرامش، احساس خود توانمندی، کفایت و شناخت توانایی خود درمحقق ساختن ظرفیتهای عقلی و هیجانی خویش است .سلامت روان یا بهداشت روانی حالتی از رفاه است که در آن فرد تواناییهایش را می شناسد ومیتواند با استرسهای معمول زندگی خود به سازش و سازگاری برسد و از نظر شغلی و برای اجتماع خودمفید و سازنده باشد و با دیگران همکاری و همدلی داشته باشد. (نوربالا, 1392 (.

افرادی که از سطح سلامت روان بالایی برخوردارند،هیجانات مثبت بیشتری را تجربه می کنند، اعتماد به نفس و عزت نفس بالایی دارند، نسبت به دنیا و دیگران خوش بین تر هستند، روابط بین فردی بهتری را میتوانند شکل بدهند، استعداد و تواناییهای خود را شکوفا کرده، به جامعه خود کمک می کنند وانعطاف پذیری بیشتر برای یادگیری مهارتهای جدید و سازگاری با تغییرات را دارند و احتمال افسردگی،خودکشی، عزت نفس پایین و رفتارهای خشونت

آمیز در آنها کمتر است. سلامت روان می تواند به زندگی سالم کمک می کند در حالی که بیماریهای روانی می توانند، توانایی افراد برای انجام زندگی روزانه را به میزان قابل توجهی کاهش دهند  (Ayuso Sanchez , Ikaga , & Vega).

عوامل زیادی بر روی سلامت روان به طور مستقیم ویا غیرمستقیم و به صورت مثبت یا منفی، اثر می گذارند،

از جمله عوامل خطر ساز مؤثر بر سلامت روان،می توان به فقر، بیکاری، درآمد کم، جنگ، تغذیه ناسالم و ورزش نکردن، افت تحصیلی در دانش آموزان، احساس تنهایی، بحران هویت، دسترسی آسان به مواد مخدر، اختلاف و ناسازگاری خانوادگی،والدین یا بستگان معتاد به مواد مخدر و یا الکل ودوستان ناباب اشاره کرد. عوامل مثبت مؤثر برسلامت روان، می توان به وضعیت اقتصادی مناسب،برخورداری از رژیم غذایی مناسب، روابط مثبت با

دیگران، تحصیلات، تأهل، دین داری،عزت نفس،کنترل استرس و استقلال اشاره کرد. )پورجوادی,1384)

مؤلفه های سلامت روان

دیدگاه های متفاوت و مختلفی برای مفهوم سلامت روان و مؤلفه های آن ارائه شده است، از مهمترین مدلها ی بهزیستی روان شناختی مدل ریف است که سلامت روان را به 6 مؤلفه اصلی تقسیم می کند . از جمله خودمختاری (داشتن استقلال و قدرت تنظیم رفتار ازدرون)، رشد شخصی (تحول مداوم نیروهای بالقوه خویش)، داشتن ارتباطات مثبت با دیگران )داشتن روابط گرم و صمیمانه با دیگران و توانایی دوست داشتن(زندگی هدفمند)داشتن هدفهای کلی،

مقاصد و حس جهت گیری در زندگی( و تسلط بر محیط )توانایی انتخاب یا ایجاد بافتهای محیطی مناسب با شرایط روانی خویش( و پذیرش خود پذیرش دیدگاه مثبت نسبت به خود) که توضیحات هریک از این موارد در ادامه متن ارائه شده است. (demersa, et al., 2019)

رویکرد بیوفیلیک

وارد شدن بیوفیلیک به حوزه ی طراحی بر خلاف گرایشات دیگر معماری از عرصه نظری و کتب علمی شروع شد. در اصل طراحی بیوفیلیک در آغاز فقط به دنبال ابنیه ی دارای مزایای مورد نظرش بوده، نه به دنبال بیرون کشیدن مزایای ابنیه ساخته شده برای شکل دهی به یک فرضیه طراحی که غالباً متد متداول در بوجود آمدن گرایشات معماری بوده است. بایوفیلیا با همت دکتر استفان کلرت به حوزه ی طراحی ورود کرد. نخستین بیانیه ی طراحی بیوفیلیک به وسیله استفان کلرت به همراهی چاپ کتاب “تشکیل برای زندگی” در سال 2005 شکل گرفت و در سال 2008 با ترویج کتاب “معماری بایوفیلیا” با همراهی آقای مارتین مادور و خانم جودیس هیرواگین تکمیل یافت. آقای کلرت در این کتاب هفتاد و دو مؤلفه و عنصر طبیعت را برای حضور در فضا ی انسان ساخت ارائه می دهد، در حوزه ی طراحی شهری نیز آقای تیموتی بیتلی از عاملان سرشناس شهرسازی سبز کلیاتی از شهر بیوفیلیک را در این کتاب بیان می نماید و در سال 2011 مفصلاً در کتاب شهر بایوفیلیا مزایای یک شهر بیوفیلیک را ارائه می کند.

مؤلفه های معماری بیوفیلیک

بعد اول معماری بیوفیلیک بعد طبیعی است که به اشکال و فرمهای محیط ساخته شده که مستقیماً یا غیرمستقیم یا به طور استعاری وابستگی غیرقابل تفکیک انسان را با طبیعت انعکاس میدهند، تعریف میشود. تجربه ی مستقیم به تعامل بی قاعده با خصلت خودپایدار طبیعت مانند نوروز، گیاهان،حیوانات، زیستگاههای طبیعی و زیست بومها باز می گردد. تجربه ی غیرمستقیم حاوی ارتباط با طبیعت در راستای بقا است مثل گیاه درون گلدان، آبنما یا فواره و آکواریوم. تجربه ی استعاری نیز حاوی ارتباط واقعی با طبیعت نمی شود اما حاوی بیان و ارائه جهان طبیعی از خلل تصاویر، مفهوم و امثال آن است. بعد اساسی دوم معماری بیوفیلیا، بعد مکان محور یا بومی است که به عنوان ابنیه و محوطه هایی که بافرهنگ و زیست بوم محلی و جغرافیایی یک محدوده در تعامل هستند عنوان می شود. مردم خواستار تجربه کردن یک رضایتمندی احساسی، عاطفی و روحی می باشند که تنها از یک تعامل دوستانه و نزدیک به دست می آید. این اثر متقابل و درک روح مکان را شکل می دهد. فضا خصلت های یک مکان را از خلل ادغام یک نظم طبیعی و انسانی به دست می آورد. دو بعد بیان شده می توانند با شش مؤلفه ی طراحی بیوفیلیک هماهنگ باشند و در نهایت شش مؤلفه یادشده بیش از هفتاد خصلت طراحی بیوفیلیک را عنوان می کنند .

 خصوصیتهای محیطی

خصوصیتهای محیطی غالب در چند دسته 1. رنگ 2. آب 3. هوا 4 . نور خورشید 5 . گیاهان 6. حیوانات 7. مصالح طبیعی 8 . دیدها و منظرها 9. سبز کردن نما 10. زمین شناسی و لند اسکیپ 11. آتش خلاصه می شوند .

ساختار و مدلهای طبیعی

بازنمایی  و شبیه سازی جهان طبیعی اکثراً برروی نمای ابنیه و درون طرحهای داخلی انجام شکل می گیرد: 1 . نقش فحوای گیاهی 2. درخت و حفظ کننده طبیعی 3. شکل هایی که در تقابل خطوط راست و زوایای قائمه استقامت دارند 4. شکلهایی صدفی و حلزونی 5. نقش فحوای حیوانی (مهره داران) 6. تخم مرغ، بیضی و فرمهای لوله 7. طا قها و آرکها 8. مشابه سازی خصل تهای طبیعی 9. بیومورفی 10 . ژئومورفولوژی 11 . زیست وارگی

نور و فضا

در این قسمت هفت گونه از گونه های عنوان شده به کیفیات نورمی پردازد و پنج مورد بر تعاملات فضایی تأکید دارد. 1 . نور طبیعی 2. نور پخش شده و فیلتر شده 3. نور و سایه (سایه روشن) 4. نور بازتابی 5. استخرهای نور 6. نور گرم 7. نور باهدف شکل و فرم 8.حس وسعت داشتن 9. گوناگونی فضایی 10 . فضا باهدف شکل و فرم 11 . هماهنگی (هارمونی)فضای 12. محیطهای داخل – بیرون

تعاملات مکان محور

اختصاراً تعاملات مکان محور شامل  المانهای  1. ارتباط جغرافیایی با مکان 2. رابطه ی تاریخی با مکان 3. ارتباط اکولوژیکی با مکان 4 . تعامل فرهنگی با مکان 5 . مصالح بومی 6. جهت گیری محوطه سازی (لنداسکیپ(

7. خصلتهای محوطه فضا که فرم ساختمان را بیان می کند 8. اکولوژی محوطه (وضعیت زیس تشناسان هی محوطه طرح( 9 . تلفیق فرهنگ و اکولوژی 10 . روح مکان 11 . اجتناب از بی مکانی   میشوند.

گرایشات تکاملی بشر و زیست و طبیعت

این ویژگی ها اختصاراً شامل چشم انداز و سرپناه، نظم و پیچیدگی،کنجکاوی و وسوسه، تغییر و دگردیسی (دگرگونی)، امنیت و محفوظ بودن، تسلط و کنترل، دلبستگی و وابستگی، جذابیت و زیبایی، تجسس و اکتشاف، اطلاعات و ادراک، ترس و مهابت (سهمگینی) و احترام و روحانیت می باشند.

بحث و یافته ها

هر یک از نمونه های موردی و مطالعاتی دارای یکسری عناصر و ویژگیهای منحصر به فرد در شکل گیری ارتباط مؤثر و بهتر، بین انسان و محیط پیرامون خود هستند که نقش بسزایی در این امر دارند. با توجه به مطالعات انجام شده در باب عناصر و مؤلفه های بکاررفته می توان گفت که در نمونه های معاصر، این سبک یعنی بیوفیلیک که خود زیر مجموعه سبک معاصر به شمار می آید، مهمترین رکن، ارتباط گیری بین انسان و طبیعت و ایجاد حس آرامش در کاربران و ارتقای کیفیت محیط، استفاده از عناصر طبیعی بالأخص نور طبیعی و تهویه هوای مناسب و عنصرهای طبیعی مثل خاک، گیاه، آب، سنگ، صداها و آواهای طبیعی، فرم اشکال هندسی طبیعی، رنگهای شاخص طبیعت و مصالح و بافتهای حس طبیعت گرا میباشند.

نتیجه گیری

رویکرد معماری بیوفیلیک برای تعامل انسان با طبیعت با توجه به جایگاه طبیعت در ذهن بشر است و صرفا با پوشش سبز غیرقابل اعمال است. بیوفیلیک دقیقاً رابط مناسب بین کارمندان و محیط کار و ایجاد رضایت کارمندان نسبت به فضای کار و ساماندهی طراحی محیط کار می باشد. این ارتباط بین کاربران و محیط کار همان خللی است که پاسخ مناسب به ارضای نیازهای کاربران در محیط کار داده نمی شود و همین امر سبب نارضایتی شغلی و کاهش سلامت روان کارمندان در مرور زمان و ایجاد حس خستگی در روحیه آنان می شود.

ارتباط مناسب بین عاملهای بیوفیلیک و واحد اداری و کیفیت سلامت روان دراکثر فضاهای کار مشاهده نمی شود

اما با گذر زمان و بررسی فاکتورهای بیوفیلیک به دلیل تأمین و ارضای نیازهای روانی و اولیه برای کاربران و کارمندان در آن فضا می تواند تأثیر به سزایی در ارتقای سلامت روان آنان به همراه داشته باشد و رضایتمندی شغلی و ماندگاری در فضا و بلاخص به مقصود رسیدن سازما نها در شکل گیری ارتباط دوستانه کارمندان در فضای کار خود می شود و با توجه به ساعات طولانی قرارگیری انسا نها در فضای کار خود و تأثیر فضا بر خلق و خوی آنان می توان نتیجه گرفت که اکثر تنشها و رفتار مردم در اجتماع از تأثیر رضایتمندی شغلی و محیط کار آنان برگرفته می شود. با تغییر کیفیت طراحی فضای کار در واقع می توان سلامت روانی جامعه را ارتقا داد.

از نظری دیگر عوامل 1. بهره گیری از نور طبیعی 2. تهویه هوا مطلوب 3. کنتراست رنگ به تناسب خنثی و شاخص 4. استفاده از فرم و بافتهای طبیعی و 5. روابط مکان محور هندسی و جغرافیایی مکان مهمترین فاکتورهای لازم برای شکل گیری ایجاد فضای بیوفیلیک در محیط کار جهت ارضای نیازهای روانی کاربران می باشد.

پیشنهاد طراح این است که ابتدا فضای داخلی مورد نظر، با دقت تحلیل و بررسی شود و عوامل و مؤلفه های

طبیعی و بیوفیلیک قابل بهره وری و موجود سایت مورد استفاده و اولویت قرار گیرد تا زمانی که دیگر مولفه های

بیوفیلیک اعمال شود. در ادامه پیش طرحهای ارائه شده برای نظام مند بودن و طبیعت پذیر بودن بهتر است بر

اصول تناسب خطوط و نسبت های طلایی خود فرم و پلان مؤلفه های بیوفیلیک توجه گردد تا به درستی در پلان جانمایی و ذهن مخاطب را درگیر کند. نور طبیعی و تهویه هوا از مؤلفه های بسیار مهم بیوفیلیک در فضای داخلی  می باشد که در قسمت جنوب پلان بسیار مؤثرتر است.